László Végel

Express, – Best Book – 12. travnja 2019

Razgovarao Darko Vlahović

–Jednom ste rekli da na mađarskom jeziku i pišete i razmišljate. Čitav život živjeli ste u Jugoslaviji, odnosno danas u Srbiji, u okruženju većinske jugoslavenske odnosno srpske kulture. Je li ta manjinska perspektiva, taj ‘dvojni identitet’, prednost za jednoga pisca?

Delim mišljenje Gilles Deleuzea i Felixa Guattara  koji su svojoj knjizi o Kafki napisali da je manjinska književnost specifičan o revolucionaran. Ona ima  prednost ali nosi  ogroman teret. Manjinski književnik je bastard nacionalnih država, koji živi na granici dve kulture i verujem da pripada ničijoj zemlji. On stvara u stranom jezičkom okruženju, on je nomad sopstvenog jezika, njen svet je mnogo složeniji. Njegov predak jeste Franz Kafka, i u njegovoj pojavi ima nešto zaista kafkijanski. On zna da sve stvari, sve pojave pa i istina i laž ima bar dva imena, i to oslobađa neviđen prostor za imaginaciju. On nosi u sebi bolnu složenost, bezdomnost, dvojnost.

-Vi ste i mađarski i srpski pisac. Poznajete li bolje književnost na mađarskom jeziku ili književnost na srpskom/hrvatskom jeziku? Jesu li te književnosti jako različite?

Svakako bolje poznajem književnost na mađarskom jeziku, ali književnost „jugosfere“ ne čitam kao stranu. One su sastavni delovi moje kulture. Književni trendovi su manje različite  nego političke, međutim  politika stvara privid velike razlike.  Živim na granici Srednje Evrope i Balkana, svedok sam i razlike i sličnosti između, pa tako i sukoba i susreta  tih kultura. Nije to baš idilično, ali  bar je  kreativno. De dodam i to, da sukobi unutar mađarske,  srpske ili hrvatske književnosti se iznenađujući slični. Danas naročito.

–Svoje formativne godine proživjeli ste u šezdesetima, u vrijeme kad su nastali brojni obrasci pop kulture koji i danas oblikuju svijet. U Novom Sadu je krajem šezdesetih također bila aktivna alternativna kulturna scena. U kojoj vas je mjeri oblikovalo to razdoblje? Koji su vam tada bili uzori – književni i životni?

Novi Sad u šezdesetim godinama ja bio čuvar dunavske ravnoteže, i veoma otvoren grad. Treffpunk Balkana i Srednje Evrope,  i različitih jugoslovenskih prostora. Za mene upravo taj susret različitosti je bio izazov. O uzorima veoma teško mogu da govorim, čitao sam sve. Možda ipak mogao bih da izdvojim Stendhala.

-U vašoj prvoj knjizi ‘Memoarima jednog makroa’ objavljenoj 1967. upadljivo su odsutne nacionalne odrednice: nema Mađara, Srba, Hrvata, postoje samo ljudi s mađarskim ili srpskim imenima koji bi mogli biti iz bilo koje nacije. Naprotiv, u ‘Balkanskoj krasotici’ iz 2015. svi su likovi jasno određeni kao Srbi, ili Mađari, ili Nijemci. Jesu li se vremena toliko promijenila?

Romane koje sam pisao pre devedesetim, a to su Memoari jednog makroa, Dupla ekspozicija, i Paraneza  više su bile generacijski romani, jer svi drugi sukobi su imale generacijsku masku. Međutim a mojim novijim proznim delovima više ne igra ulogu generacijski konflikti, oni su jednostavno nestali i u životi. U Balkanskoj krasotici, ili u Neoplanti radnja romana stavljen u jednu istorijsku dimenziju, i u oba romana radi se o 20. veku i o ulasku u 21. vek. U ovim prostorima, mislim na srednjoistočnu Evropu i na Balkan , tako i u Vojvodini  nacionalna komponenta tragično je prisutna u ljudskoj sudbini. Ima u tome i nešto demonsko. A i vremena su se promenila, zbog toga nisam preterano srećan. Krajem 20. veka u vreme globalizma vidljiva je ranjivost nacionalnog identiteta, što prouzrokuje ekstremni nacionalizam, ksenofobiju, mržnji. Današnji nacionalizam ne liči  nacionalizam 19. veka, sadašnji je nacionalizam rođen u strahu. U mojim romanima pak radi se o nečem drugom. Neki kritičari govore i identitetskim migracijama, ili pak o fluidnim identitetima. Ja bih najradije definisao njih kao postkozmopolitički romani.  

-Za vrijeme bivše Jugoslavije bili ste, premda manjinski pisac, duboko uronjeni u jugoslavenski kulturni prostor. Rat je devedesetih temeljito razorio taj imaginarni prostor i prekinuo većinu ‘međunacionalnih’ kulturnih odnosa. Kako ste vi doživjeli i preživjeli taj prekid? Možemo li danas, dva desetljeća kasnije, ponovno govoriti o zajedničkoj kulturi?

Za mene Jugoslavija kao kulturni prostor bio je uzbudljiva, kreativna upravo zbog razlika. Međutim videvši borna kola i tenkove, shvatio sam da ako sa oružjem treba odbraniti opstanak Jugoslavije, onda bolje da što pre raspada. Nemam jugonostalgiju, ali mislim da kao kulturni prostor će još doživeti svoju renesansu. To ne zavisi od toga da li su ove države jesu ili nisu samostalne. Naročito u današnjim  dinamičnim komunikacijama.

-Pratite li suvremenu hrvatsku književnost? Postoji li neko ime koje biste izdvojili?

U šezdesetim godinama hrvatska književnost je bila jako prisutna u mojoj generaciji. O tome svedoče ne samo prevodi, nego i njena prisutnost i raspravama, i u kritici, u uticaju. Na njih nismo gledali kao na stranu književnost. Ne samo Krleža, nego i mlađi autori, na primer Antun Šoljan,  pesnici Mihalić i Gotovac, pa dolazi generacija Razloga pa Poleta. Onda devedesete godine su prekinuli vezu, koja se posle 2000 godine sporo ali ipak i ponovo se izgrađuje. U ovim godinama sa pročitao izvanredan roman Slobodana Šnajdera, Doba mjedi koja je zajedno sa zajedno sa Jergovičevom romanom Rod, spada u veliko srednjoevropsko štivo. A pisao sam pogovor za mađarsko izdanje Jergovićevog romana  Dvori od oraha. Stiži mi u ruke i dela mlađi autora  i imam utisak da hrvatska proza doživljava pravo cvetanje. Isto to primećujem i u srpskoj, i u crnogorskoj i u bosanskoj prozi.

–Nedavno ste za ‘Balkansku krasoticu ili Šlemilovo kopile’ dobili nagradu Radomir Konstantinović, nazvanu po autoru kojega ste i sami navodili kao jednog od svojih intelektualnih uzora. Njegova kultna ‘Filozofija palanke’ objavljena je prije točno 50 godina, a danas se čini da ‘duh palanke’, duh straha od nepoznatog i drugačijeg, diljem svijeta pobjeđuje u borbi protiv ‘duha kozmopolitizma’ koji slavi različitost i otvorenost. Je li riječ samo o privremenoj pobjedi? Slažete li se uopće s tom ocjenom?

Primivši nagradu Radomira Konstantinovića govorio sam između ostalog i o Filozofiji palanke. Njegovo delo nikad nisam čitao  samo unutar koordinata srpske kulture, Filosofija palanke jeste priča  o strahovima i truamama Srednjoistočne-Evrope. Setim se naivnog optimizma krajem osamdesetih. Govorili smo: Evropa – odmah! Od toga nije ostalo skoro ništa. Za kratko vreme od optimizam pretvorio se u  dubinski strah, u  globalnom kapitalizmu mase su  izgubili  tranzicijske utopije.  U mom roman-pamfletu Veliko Srednjo-Istočno-Evropska Gozba stupa u Pikarski Roman još 1996 godine pisao tom tranzicijom porazu, kada učesnici te novog postmodernog banketa u pijanom stanju, jurišaju sa nacionalnim zastavama  od jednog do drugog zida do drugog, i takmiče se u tome, ko ima veći zastavo. .A baš smo sada kod ove tačke.  

–Diljem srednje i istočne Europe prisutan je strah i otpor prema dolasku izbjeglica koje bi mogle promijeniti ‘kršćansko lice Europe’. Otkud ta odbojnost istočnih Europljana prema strancima? Čini se da su zemlje zapada Europe, koje su primile daleko više izbjeglica, unatoč pojedinačnim ekscesima, ipak puno tolerantnije prema imigrantima. Zar su istočni Europljani zaboravili da su i sami tijekom povijesti često bili prisiljeni odlaziti iz svojih domova?

Sve ovo što se događa i u Istočnoj Evropi ima svoje duboke i traumatične korene. Nažalost nije to samo neka glupava dnevna politika. Ištvan Bibo čuveni mađarski politički teoretičar u svojoj knjizi Beda malih istočnoevropskih država precizno opisao permanentni strah koja u 20. veku vladala u našsem regionu. Države i nacije strahovali su jedan od drugog, mit o neprijatelju uvek bio potreban i masama i vlastima. Mislim da to i danas deluje, ali javno se manifestuje u diplomatskom fraku. Zato treba jedan novi brutalni neprijatelj, a to su migranti. Time ne tvrdim da ta nova migracije neće stvoriti veoma duboke konfliktne situacije, samo ne u Istočnoj Evropi nego u Zapadnoj. Dešava su ono što u jednoj Hemingwayove novele. Zapad se muči, a mi jaučemo.

-Premijer Viktor Orban u Mađarskoj vodi bizarni rat protiv Georgea Sorosa i njegovog sveučilišta. Na meti mađarske vlade su i institucije Europska unije, kao i humanitarne organizacije koje pomažu izbjeglicama. Kolika je stvarna podrška mađarskog naroda takvoj politici?

Orbanova  priča je zaista priča  za jedan stendalovski  roman o sudbini baršunaste revolucije.To je iznad dnevne politike, prepun protivrečnosti i drame. On je o mladosti bio Šorošov stipendist i miljenik, samog sebe je nazvao levim liberalom. Bio je jadan od najvećih pristalica priključenje Evropskoj Uniji. I onda je ja učinio radikalan korak udesno, postao je zagovornik illiberalne demokratije, a  Brisel nazvao Moskvom. Iz štampe su poznate diskusije o njemu u Evropskom parlamentu, i u njegovoj narodnjačkoj frakciji.  Kao će se završiti ova priča zavisi od predstojeći izborima za Evropski parlament. To će odrediti sudbinu Evrope. Za Orbana ne znam. Ne znam da li će biti junak ili antijunak. On zaista ima veliku podršku mađarske nacije, koja je jako povezan sa mađarskom istorijom, pre svega još od uvek žive trijanonske traume.

–Dio Orbanove politike je i izdašno financiranje raznih aktivnosti mađarskih manjina koje najvećim dijelom žive na teritorijima Slovačke, Rumunjske i Srbije koje je Mađarska izgubila u Trianonu. Kako vi, kao pripadnik jedne takve mađarske manjinske zajednice, gledate na to?

Sam po sebi nije problem ako matična država financijski podržava svoje  manjine. ali ona mora da bude nesebična sa ciljem očuvanje nacionalnog identiteta. Ne znam kako bi  vojvođanska mađarska kultura preživela bez te pomoći kako bi. Znam međutim i to, da se to nem može realizovati bez politike, i da je glavni distributeri su političari. Bojim se da  u političkim igrama manjina može da  izvuče deblji kraj. Znate, travi ne odgovara ni kada se slonovi se bore, ni kada međusobno vode ljubav. U vezi manjina skrenuo bih pažnju na studiju nemačkog istoričara Holma Sundhuessena, u kojoj skrenuo pažnju da u Istočnoj Evropi posle uvođenje višepartijske demokratije rapidno se umanjuje da broj pripadnika nacionalnih manjina. Zbog toga svaka pomoć je potreban.  Naravno, najveća odgovornost  imaju upravo većinske nacije. Ako se opada broj manjina onda njihova savet ne može biti čista. Ali i Evropska Unija bi trebalo da mnogo preciznije formuliše norme u vezi manjina u Evropi. To govorim i zbog ličnog iskustva, vidim da u Vojvodini rapidno se smanjuje broj pripadnika nacionalnih manjina.  

–Prema nekim ocjenama, Jugoslavija je imala relativno dobro riješeno pitanje zaštite prava etničkih manjina, možda bi se čak moglo reći da je bila ispred svoga vremena. Slažete li se s time i možete li usporediti status mađarske manjine u današnjoj Srbiji sa statusom koji je imala u SFRJ?

Savez vojvođanskih Mađara uporno naglašava u Srbiji treba sačuvati nasleđeno pravo. Kakvo nasleđeno pravo? Pa ono što bilo  je obezbeđeno u nekadašnjoj Jugoslaviji.  Treba li veći dokaz o tome koliko smo zaostali?

–Vaš Novi Sad i Vojvodina u vrijeme Jugoslavije bili su gotovo sinonim za multikulturalnost i tolerantan suživot različitih nacionalnih skupina. Koliko je od toga ostalo

U odnosu na devedesetih, smanjio se intenzitet antimanjinske retorike, atmosfera je tolerantnija. To je tačno. Ali paralelno s time i u Srbiji se – uostalom kao u celoj Srednjo-Istočnoj-Evropi u na Balkanu  – sve veći zamah dobija ideologija etnicizma. Srbija nije više neki izuzetak u regionu  – ona  se adaptirala regiji, koja posle euforija liberalizma sve više upada u klopku etnicizma. Sve više se uočava  da antimanjinska politika može se voditi i demokratskim sredstvima.  

-Nedavno je u Srbiji obilježena 20. godišnjica bombardiranja NATO-a. U uvodniku u ‘Politici’ objavljeno je da su se ‘sirene za vazdušnu opasnost prvi puta nakon Drugog svetskog rata oglasile 24. marta 1999. godine…’. Je li to izolirano mišljenje kolumnista ‘Politike’ ili srbijanska javnost doista vjeruje da devedesetih u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini nije bilo zračnih uzbuna?

Ja sam još 2000 godine povodom NATO bombardovanja objavio knjigu Eksteritoriijum, i ta knjiga uskoro će biti objavljena i na hrvatskom i prevodu Xenija Detoni.. Ona nije dnevnopolitička, nego dokumentarni roman o svakodnevnici za vreme bombardovanja u svetlu istorijske perspektive i u klopci  nacionalnih mitova. To je priča o našim i mojim zabludama i iluzijama. U toj knjiži sam zabeležio da o bombardovanju postoji puna saglasnost između vladajućih partija i opozicije, ali i mnogih nezavisnih intelektualaca i  medija. To traje do dana današnjeg. U tom pitanu bio je saglasan i Miloševič i njegovi najžešći protivnici. Oko rata u Bosni i u Hrvatskoj stavovi su iznijansiranje, ali oko NATO-a postoji skoro apsolutna saglasnost. Verujte mi, da rečenice koji ste citirali, mnogi nisu ni primetili, jer se to apriori podrazumeva. i kod onih, koji u pitanjima rata u Hrvatskoj i u Bosni su mnogi kritičniji i nisu saglasni sa vladajućim diskursom.

–Tom je prigodom srbijanski predsjednik Aleksandar Vučić održao govor u kojemu je prikazao Srbe i Srbiju kao malu i hrabru zemlju koja se pravednički odupirala velikim i moćnim protivnicima. Koliko takve poruke mogu doprinijeti stvarnom suočavanju s prošlošću i izgradnji novih odnosa u regiji, pa i postizanju svojevrsne katarze unutar srbijanskog društva kako bi se ono okrenulo prema budućnosti?

Mala zemlja koja se oduprela  velikim i moćnim silama! Naša nacija je bila bedem u odbrani Evrope! Od Turaka ili sada od migranata. Mi smo se žrtvovali za Evropu! To je već  decenijama omiljeni šlagvort istočnih političara. Mi smo branili Evropu a usput ratovali među sobom i mrzeli smo se. Patriotska inteligencija pevala o tome u prozi i u poeziji.  Jednom sam pričao jednom nemačkom uredniku da bih od tih tekstove trebalo bi sakupiti i sastaviti jednu antologiju. Hteo me da nagovori da to učinim. Pokušao sam, ali nisam mogao da pročitam te tekstove. Dobar ukus me je sprečio. To je banalni sablon u tom delu Evrope. Naravno da i predsednik  Vučic koristi.

– Srbija je svake subote na nogama. Prosvjede, koji su krenuli kao građanska inicijativa, sve više preuzimaju političari okupljeni u Savezu za Srbiju, u kojem je zastupljen cijeli politički spektar, od ljevice do krajnje desnice. Gledano sa strane, iz perspektive Zagreba, čini se da političari poput Boška Obradovića ne nude neku alternativu Vučiću. Postoji li u Srbiji politička elita koja bi promijenila političke obrasce upravljanja zemljom?

Ma kakva alternativa! Vučić u stvarima nacionalizma  ima mnogo više iskustava  od Obradovića. Meni je inače strano da se Vučic zaobiđe sa desne strane. To jednostavno ne bi bilo pošteno. To je jedna strana, a druge strane da su  nemoćne mase duboko razočarane u burazerskom kapitalizmu koja obojena feudalnim bojama, a u isto vreme vodi neoliberalnu ekonomsku politiku. Nejednakost je sve veća, bogati postaju bogatiji, a siromašni još siromašniji. Zapad koji pre dve decenije slala profesore da bi pričali o ljudskim pravima, sada šalje nemilosrdne kapitalističke ajkule. Mase su se razočarali u tranziciju, nemaju poverenje u partije, u institucije sistema, i zdravstvu  u sudstvu pa ni u školskom sistemu. Mlad svet glasa sa nogama, beži u inostranstvo. Ti razočarani ljudi sada šetaju, jer nema ko da ih vodi. Duboka razumem njih, samo ne znam, da li oni znaju kuda vodi njihova šetnja. Nije to specifična srpska pojava. Srbija samo se trudi, naravno ponekad nespretno, da sustigne druge slične postkomunističke države. Najlošije ćemo proći mi književnici. Egzodus mladih je sve veći, prostor će ostati poluprazan. Političari će se snaći, za jeftinu radnu snagu uvoziće hrišćane iz Afrika, a mi ćemo  ostati bez čitalaca. .

– I za kraj, najavili ste da radite na novom romanu. Jeste li ga dovršili?

Upravo ovih dana sam završio novi roman, koji sam poslao mom izdavači iz Budimpešte. naslov romana je Naša nesahranjena prošlost.