Da li je prošla istorija mržnje (Neoplanta)

U predstavi „Neoplanta“, novosadskog pozorišta „Újvidéki Színház“, reditelj Andraš Urban kao polazište uzima istoimeni roman Lasla Vegela (dramaturškinja Kata Đarmati), u kojem pisac kroz fragmentarne, labavo povezane epizode, ispisuje svojevrsnu intimnu istoriju Novog Sada. Likovi u romanu povezani su samim Novim Sadom kao mjestom dešavanja, a njihove sudbine uveliko su oblikovane istorijsko-političkim zbivanjima na tom prostoru.

Scenski mozaik

Andraš Urban, u scenskom čitanju, literarni materijal romana na svoj veoma prepoznatljiv način transponuje u začudan, ekspresivan i snažan vizuelno-metaforičan mozaik scenskih slika. Tako se na sceni fragmentarno ređaju prizori iz burne istorije grada, od njegovog osnivanja dekretom Marije Terezije 1748, kada ga je ona utemeljila kao deklarativno mjesto idealne multikulturalnosti i uzornog vedrog suživota pripadnika različitih nacija.

Niz potom predstavljenih istorijskih zbivanja (Prvi svjetski rat, komunizam i Titova Jugoslavija, njen raspad u građanskom ratu, današnje licemjerstvo i surovost kapitalističke Evrope, nova jačanja fašističkih desničarskih ideologija, itd.), secira i čereči ovu idealizovanu sliku, pokazujući ispod površine pastoralnog suživota ogromne količine otrovne mržnje, predrasuda, straha od drugog, te brutalnog nasilja. Idealizovanu, licemjernu sliku Novog Sada, kao „obećane zemlje“ iz turističkih vodiča, reditelj na veoma upečatljiv, snažan način suprotstavlja pravom licu multikulturalnosti, utemeljene u tlu natopljenom krvlju.

Kolektivno tijelo

Pritom, glumice i glumci Gabrijela Crnković, Emina Elor, Agota Ferenc, Silvija Križan, Agota Silađi, Ištvan Kereši, Danijel Husta, Atila Nemet, Arpad Mesaroš, Zoltan Širmer i Gabor Pongo nastupaju kao furiozno kolektivno tijelo, dinamično, energično, vrlo posvećeno i disciplinovano, uz snažno fizičko prisustvo i znakovitu verbalu kakofoničnost. Glumci u zlokobnim crnim uniformama (kostimografija Marina Sremac) smješteni su u uzak, klaustrofobičan prostor, do posljednjeg atoma zgusnuto ispunjen tijelima, bukom (pojačanom mikrofonima, megafonima) i zaglušujućom tehno-muzikom (kompozitor Atila Antal). U fragmentima uloga koje igraju, veoma su znakovita dva trenutka u kojima se za kratko vrijeme stil igre mijenja u realističniji i koje posreduju snažne potresne emocije. To su scena u kojoj srpski vojnik ubija bivše prijatelje mađarske nacionalnosti, da se dokaže pred novom komunističkom vlašću i spasi od nje; i prizor silovanja u „ruskoj sceni“, kojim je izuzetno precizno secirano nasilje prema ženama u ime etničke mržnje. Kroz ove momente snažno je ukazano na slijepi posluh, kao i nacionalistička i sva druga kolektivistička svrstavanja svakog pojedinca i pojedinke kao srž svakog zla.

Izuzetno je značajno što se u predstavi ovi istorijski događaji sagledavaju sa svih strana, na jedan veoma inteligentan, polemički i kritički, krajnje etičan način. Naime, pretresaju se odgovornosti i krivice apsolutno svih učesnika, sa akcentom na nedostatak lične odgovornosti i zaklanjanje iza ideologija linijom manjeg otpora kao najveći problem. Predstava, pored ostalog, posreduje i snažan apel na ličnu odgovornost, na neposluh pogubnim ideologijama i retorikama mržnje, po svaku cijenu, jer je jedino to zaloga istinske multikulturalnosti, koja ne može drugačije biti nametnuta osim kao privremena i lažna.

Društveni momenat

U posljednjem, dokumentarističkom dijelu predstave, u kojem se izvedba stapa sa realnošću i sadašnjicom i u kojem glumci pretresaju nizove savremenih strahova od drugog i drugačijeg, i posreduju sopstvene predrasude i zaslijepljene mržnje koje proishode od nepoznavanja i straha, postavlja se krajnje aktuelno pitanje – da li je (krvava) povijest mržnje prošla, ili je ona i sada? „Neoplanta“ je nesumnjivo inspirisana doživljajem života na ovim prostorima i kao takva sadrži veoma snažan društveno-kritički momenat. Međutim, problem besmislenih etiketiranja po kojima se ljudi-marionete dijele i mrze, u predstavi je takođe, kroz paradigmu Novog Sada, uvjerljivo postavljen kao apsolutan i univerzalan.